Zihniniz sizin dünyayı algılama becerinizi etkiler. Sizden bu yazının başlığını düşünmenizi istiyorum. “Zihin”, “ilk”, “adım” kelimelerini okuduğunuzda zihninizde neler canlanıyor? Biraz durun ve kendinize biraz zaman tanıyıp bu soruya cevap arayın. Bu düşünme sürecinde zihninize gelenlere siz de çok şaşıracaksınız. Zihin devasa büyüklükteki sinir ağlarından ve onların bağlantılarından oluşan bir yapıdır. Hiçbir bilgi, ses, görüntü, tat veya koku, tek başına var olmaz. Metnin başlığını düşündüğünde aklınıza gelenler gibi her şey birbiri ile bağlantılı olarak vardır. İşte bu karmaşıklık içindeki anahtar kavramlardan biri de “Priming Effect” yani “Ön Hazırlama Etkisi”.
Priming Effect Nedir?
Türkçe’de ‘Ön Hazırlama Etkisi’ olarak kullanılan Priming Effect, kelime anlamıyla ön hazırlamanın da öncesidir. Priming effect, bir önceki uyaranın (stimulus) yeni gelecek diğer uyaran için zihnin hazırlık yapmaya başlamasıyla zihindeki nöral ağları uyandırarak çağrışım yapması ve sizi bir sonraki olay için hazır hâle getirmesidir. Bu yazıda, zihnimizin karmaşıklığını keşfederken Priming Effect’in bu karmaşık bağlantıların birinci adımını nasıl attığını anlamaya çalışacağız. Şimdi, Priming Effect’in çeşitlerine ve günlük hayatta bu sürecin nasıl işlediğine dair örneklerle ilgili detaylara odaklanalım.
- Semantic Priming – Anlamın Ön Hazırlama Etkisi
Bir kelimenin (bir uyarıcının – stimulus) onunla aynı bağlamda kullanılan diğer kelimelerin zihinde işlenmesini kolaylaştırması etkisi semantic priming olarak adlandırılır. Örneğin “sınıf” kelimesini duyduğunuzda konuşmanın ileri kısımlarında “ders” kelimesini kullanma ihtimaliniz artacak ve daha kolaylaşacaktır. Bu etki zihnimizin işlemesini kolaylaştırdığı gibi bizi kalıp yargılar edinmeye de sürükler. Örneğin “sarışın” kelimesi söylendiğinde otomatik olarak zihninize “aptal, akılsız” gibi kelimeler de gelecektir. Her ne kadar tersi örneklere şahit olsanız ya da gerçekten böyle düşünmeseniz de bu hatırlama etkisinden kurtulamazsınız.
2. Action Priming – Eylem Tetikleme Etkisi
Bargh ve arkadaşlarının 1996 yılında yapmış olduğu deney Action Priming etkisini gözler önüne seriyor. Deneye katılan kişilere “yaşlı” kelimesi veriliyor ve deney çıkışı katılımcıların koridor da yürüme hızları ölçülüyor. Yaşlı kelimesini duyan katılımcıların koridorda yürüme hızları duymaya katılımcılara göre daha yavaş bulunmuş. Action priming effect son zamanlarda spor psikolojisi alanında daha etkili bir biçimde kullanılmaya başlandı. “Zihinsel antrenman” yaptırılarak sporcuların gerçek maç anında performanslarının artması beklenmekte. Bu, sporcunun zihinsel olarak belirli eylemleri planlaması ve bu eylemleri gerçekleştirmeye hazırlanması amacıyla Action Priming etkisini kullanma kavramına dayanmaktadır.
3. Categorical Priming – Kategorik Ön Hazırlama
Categorical Priming, Semantik Priming ile benzerlik gösterir ancak daha kapsamlı olan kategori ile çalışır. Örneğin “meyve” kelimesini gören kişilerin aklına “çilek” kelimesinin gelmesi daha kolay ve olasıdır çünkü iki kelime de aynı kategoriye aittir. Semantic Priming ile farklı kelimeler arasında güçlü bir ilişki olmasına gerek yoktur, aynı kategori altında olmaları yeterlidir.
4. Evaluative Priming – Değerlendirme Ön Hazırlama Etkisi
Evaluative Priming, kişinin bilincinde olmadan otomatik olarak gerçekleşen bir süreçtir. Bir örnekle açıklamak gerekirse katılımcılara iki kategori sunulur: 1) olumlu ve 2) olumsuz. Ardından kelimeler gösterilmeye başlanır. İlk kısımda verilen tüm kelimelerin olumsuz kategoriye dahil edilmesi istenir ancak verilen kelimeler, “güneş, mutluluk, lütfen, doğru” gibi görece olumlu kelimelerden oluşur. Katılımcılar, bu kelimeleri olumsuz kategorisinin altına dizme görevini yerine getirirken olumlu kategorisinin altına dizme görevine kıyasla daha yavaş tepki verme eğilimindedirler. Bu durum, kişilerin otomatik olarak olumlu kategoriyi daha hızlı ve etkili bir şekilde işlemeye yatkın olduğunu gösterir. Önemli bir nokta, katılımcıların bu eğilimi bilincinde olmadıkları ve bu etkinin otomatik bir şekilde gerçekleştiğidir.
Priming Effect Nerelerde Kullanılır?
Reklamlar
Reklam ve pazarlama stratejilerinde Priming Effect’ten oldukça etkili bir şekilde yararlanılmaktadır. Örneğin bir ürünü önce “mutluluk” kelimesi ile ilişkilendirerek tüketicilerde “ürün = mutluluk” algısı oluşturulabilir. Bu şekilde, mutluluğun olumlu bir duygu kategorisine ait olması, ürünle ilgili olumlu bir imaj oluşturabilir. Süt satışıyla ilgili bir örneğe odaklanalım: Satıcı, sütü “doğal” olarak tanıtarak tüketicilere saflık ve sağlık çağrışımları yapar. Burada reklam, doğrudan bir yargı sunmamakla birlikte “doğal” kelimesi aracılığıyla tüketicileri saflık ve sağlık ile ilişkilendirmeye yönlendirir. Bu, tüketicilerin reklamdan daha az etkilenmiş hissetmelerine ve sanki kendi düşünceleriymiş gibi algılamalarına neden olur.
Bu tür stratejiler, tüketicilerin zihninde belirli duygusal veya değer temelli bağlantılar oluşturarak ürünleri veya markaları olumlu bir şekilde değerlendirmelerini hedefler. Priming Effect’in kullanımı, tüketici algısını etkilemeye yönelik güçlü bir araçtır ve doğru şekilde uygulandığında, marka imajını güçlendirebilir ve tüketicilerin tercihlerini etkileyebilir.
Sosyal Etkileşim
Sosyal etkileşimde Priming Effect, bir kişinin görüşleri, giyimi, konuşma tarzı, mesleği ve karşılaşıldığı ortam gibi faktörlerin zihinsel olarak önemli olduğunu vurgular çünkü bu unsurlar, o kişi hakkında önceden belirlenmiş bazı yargılara ulaşmamıza neden olabilir. Örneğin ilk tanıştığınızda çok yüksek sesle konuşan bir kişi, zihninizde her zaman agresif bir kategoride yer alabilir. Bir başka senaryo düşünelim: Bir arkadaşınızla sürekli olarak olumsuz olaylar hakkında konuştuğunuz veya sadece dertleşmek için buluştuğunuz bir durumu hayal edin. Bu durumda, her karşılaştığınızda bu arkadaşınızı içten içe olumsuz kategorilerle ilişkilendirebilirsiniz. Bu durum, bu arkadaşınızla sağlıklı bir ilişki kurma olasılığınızın düşük olduğunu gösterir çünkü bu tekrarlayan deneyimler, zihninizde negatif bir izlenim oluşturabilir.
Priming Effect’in sosyal etkileşimlerde nasıl çalıştığını anlamak, kişisel ilişkilerdeki dinamikleri kavramak için önemlidir. İlk izlenimlerin, ön yargıların ve önceki deneyimlerin, insanlar arasındaki etkileşimleri nasıl etkilediğini anlamak, daha sağlıklı ve anlayışlı ilişkiler kurma çabalarımıza rehberlik edebilir.
